Grieks denken versus
Hebreeuws denken. Tijdens een congres van de EO over waarom Christenen zo
verschillend denken over Israël hoorde ik die termen weer langskomen. Er wordt
een tegenstelling gemaakt tussen het Grieks denken en het Hebreeuws denken (of
soms ook Joods denken genoemd). Het Joods denken zal dan Bijbels zijn, ook zo een beladen term, en
het Grieks denken de manier waarop de kerk onder invloed van de Griekse
filosofie de afgelopen tweeduizend jaar heeft gedacht. Kortom, we hebben het
tweeduizend jaar fout gedaan en het moet anders, terug naar de puurheid van de
Bijbel die natuurlijk Joods is, of was dat andersom?
Het is me nog niet
gelukt om te traceren waar deze gedachtegang precies vandaan komt en vooral hoe
men bij deze conclusies zijn gekomen. Ik moet het dus maar doen met wat ik op
een aantal websites vind wanneer ik de termen googel. Twee websites verwijzen
naar de site van de NEM (Near East Ministries), maar de oorspronkelijke artikel
kan ik niet achterhalen. Het idee leeft in ieder geval sterk in sommige
evangelische kringen. Het idee is om verschillende redenen problematisch.
Welke Joden en welke
Grieken?
In de eerste plaats is
helemaal niet duidelijk hoe men bij een typisch Hebreeuws of een typisch Grieks
denken is gekomen. Er zijn behoorlijke verschillen in denken, tussen Plato en
Aristoteles, tussen Epicurus en Epictetus. Over welk Grieks denken hebben we
het nou precies? Juist Aristoteles, die sinds de Scholastiek veel invloed heeft
uitgeoefend op hoe we vandaag in het Westen denken en wetenschap beoefenen is
in de oudheid enige tijd bijna vergeten. Men zal hier toch nauwkeuriger moeten
uitleggen hoe ze bij een generieke Grieks denken zijn gekomen.
En over welke Joden hebben we het? Aan de ene kant wordt gesproken over de Bijbel als vertegenwoordigend van het Hebreeuws denken. Aan de andere kant worden juist weer veel eigenschappen van het Jodendom genoemd zoals deze is ontwikkelt na de tijd van de Bijbel. Vaak lijkt het te gaan over de rabbijnen, maar zelfs dat is een zeer brede begrip. Hebben we het ook over de ammoraitische rabbijnen of alleen over de tannaitische rabbijnen? Het gemak waarmee de sprong van Maleachi naar de rabbijnen wordt gemaakt is in ieder geval verbijsterend.
Het kan wel zo zijn dat de rabbijnse literatuur een bepaalde verdraagzaamheid tegenover verschillende meningen laat zien, maar het is onzin om het beeld neer te zetten dat Joden in het algemeen tolerant was tegenover verschillende meningen. Lees maar hoe de Qumran gemeenschap schrijft over de priesters in Jeruzalem. Het beeld van een gespannen relatie tussen de Farizeeën en de Sadduceeën die we in het Nieuwe Testament tegenkomen, wordt door Flavius Josefus bevestigt. Zijn verhaal over de Joodse oorlog van 66-70 n.Chr. is verder alles behalve een van harmonie tussen mensen die verschillende meningen hadden. Het is niet vreemd dat de rabbijnen na de ellende van Bar Kochba de boel bij elkaar probeert te houden en een bepaalde verdraagzaamheid tegenover verschillende meningen tonen, maar laten we niet vergeten dat wij vaak alleen maar één perspectief hebben. Of de werkelijkheid inderdaad zo tolerant was zouden we nog moeten uitzoeken, voor zover dat kan. En dan hebben we het nog niet gehad op de Griekse invloeden die al in 1 en 2 Makkabeën te traceren zijn. Sommige ideeën van de Qumran gemeenschap komen ook wel behoorlijk Grieks over. Maar vooruit, misschien bedoelt men gewoon het Rabbijnse Jodendom die pas in de eeuwen na Jezus van Nazareth vorm kreeg. Of zal dat de Bobover Rebbe zijn?
En over welke Joden hebben we het? Aan de ene kant wordt gesproken over de Bijbel als vertegenwoordigend van het Hebreeuws denken. Aan de andere kant worden juist weer veel eigenschappen van het Jodendom genoemd zoals deze is ontwikkelt na de tijd van de Bijbel. Vaak lijkt het te gaan over de rabbijnen, maar zelfs dat is een zeer brede begrip. Hebben we het ook over de ammoraitische rabbijnen of alleen over de tannaitische rabbijnen? Het gemak waarmee de sprong van Maleachi naar de rabbijnen wordt gemaakt is in ieder geval verbijsterend.
Het kan wel zo zijn dat de rabbijnse literatuur een bepaalde verdraagzaamheid tegenover verschillende meningen laat zien, maar het is onzin om het beeld neer te zetten dat Joden in het algemeen tolerant was tegenover verschillende meningen. Lees maar hoe de Qumran gemeenschap schrijft over de priesters in Jeruzalem. Het beeld van een gespannen relatie tussen de Farizeeën en de Sadduceeën die we in het Nieuwe Testament tegenkomen, wordt door Flavius Josefus bevestigt. Zijn verhaal over de Joodse oorlog van 66-70 n.Chr. is verder alles behalve een van harmonie tussen mensen die verschillende meningen hadden. Het is niet vreemd dat de rabbijnen na de ellende van Bar Kochba de boel bij elkaar probeert te houden en een bepaalde verdraagzaamheid tegenover verschillende meningen tonen, maar laten we niet vergeten dat wij vaak alleen maar één perspectief hebben. Of de werkelijkheid inderdaad zo tolerant was zouden we nog moeten uitzoeken, voor zover dat kan. En dan hebben we het nog niet gehad op de Griekse invloeden die al in 1 en 2 Makkabeën te traceren zijn. Sommige ideeën van de Qumran gemeenschap komen ook wel behoorlijk Grieks over. Maar vooruit, misschien bedoelt men gewoon het Rabbijnse Jodendom die pas in de eeuwen na Jezus van Nazareth vorm kreeg. Of zal dat de Bobover Rebbe zijn?
Credo en Halacha
Naast rationalisme is
een van de bezwaren dat het Christendom te veel nadruk op belijdenissen en
dogma legde. Is het toeval dat de voorstanders van het zogenaamd Hebreeuws denken vooral komen
uit groepen die al langer moeite hadden met dogma en geloofsbelijdenissen,
vooral wanneer de fijnere punten van kwesties uit het verleden al lang niet
meer spelen. Sommige lijken er maar weinig moeite mee te hebben met het feit
dat ze bij nader onderzoek veel dichter bij Arius dan Athanasius zitten, maar
ach, wie waren dat ook nou weer? Allemaal Grieken en daar hoeven we niks van te
weten.
Misschien is het zo
dat de rabbijnen minder behoefte hadden scherp te formuleren wanneer het ging
over bepaalde dogma's, maar dat maakte ze niet minder fanatiek. Gaan maar na
hoe ze discussieerden over zaken als het uitspreken van een zegen. Spreek je
eerst een zegen uit over de dag en daarna over de wijn, of juist andersom? En wanneer wast degene die de wijn met water
mengt zijn handen, voor of na het mengen
van de wijn (Ber. 51b)? Het zijn net zulke mierenneukers als Eutyches en Eusebius
van Doryleum Alleen de mieren zijn anders. Niet de leer, maar een bepaalde manier van
handelen wordt tot in detail besproken, vaak met hele rationele argumenten en
de verschillen kunnen uiteindelijk even verdelend zijn dan verschillende meningen
over een theologisch kwestie als de twee naturen van Christus.
Individualistisch en
universalistisch
Verder zal het Grieks
denken meer individualistisch zijn en tegelijk universalistisch. Net als op andere
punten verraden de voorstanders van het zogenaamde Hebreeuwse denken dat het
idee eigenlijk niet zozeer is ontstaan vanuit een ontdekking van duidelijk
aangetoonde verschillen tussen een gedefinieerd Joods en Grieks denken, maar
eerder vanuit ongemak met hun plaats als minderheid ten opzichten van een
seculiere maatschappij en gevestigde kerkelijke instellingen waarop ze weinig
invloed hebben. Ze nemen afstand van het rationele modernisme en maken hun
eigen verhaal met de stukjes die ze hier en daar bij een Joodse traditie lenen.
Ze zijn zo postmodern als Derrida, ook Joods. Dat is niet meteen erg. We zijn
allen kinderen van onze tijd. Het is alleen goed dat ook te realiseren en niet
te denken dat we op grond van een slechte herinterpretatie van het verleden dat
niet zijn. Het Jodendom voor, tijdens en na Jezus van Nazareth is zelf niet aan
Griekse invloeden ontkomen. Uiteindelijk zijn we allemaal beïnvloed door de
Grieken. Ga dat maar onderzoeken. O ja dat hoeft natuurlijk niet. Onderzoek
naar de feiten voor je dingen roept is allemaal Grieks denken en als ik fout
zit met dingen die ik hier heb opgeschreven weet ik al wat ik ga zeggen: Juistheid
en precisie is Grieks denken. En dat hoeft niet. ;-)